نکته ی جالب توجه در این جا آن است که عقلِ ما در عین آن که کشفی از خود صانع ندارد، نمی تواند نبودنِ او را بپذیرد. گاهی هست که انسان به خود چیزی نظر می کند و در حقیقت به نحوی آن را وجدان می نماید و از این طریق به بودن و واقعیت داشتنش پی می برد. آگاهی ما از انواع اشیایی که به وجودشان پی برده ایم، این گونه است. ما نوعاً از طریق یکی از مجاری ادراکی خود، به شناختی از یک چیز می رسیم و همین منشأ و پایه ی باور ما به آن می گردد. هر نوع علمی که نسبت به چیزی پیدا کنیم، در همان حدّ، آن چیز مکشوفِ ما می شود و بر اساس همین مکشوفیّت، حکم به وجود آن می نماییم.
اما باور ما به وجود صانع متعال این گونه نیست. ما نه از طریق حس و نه عقل، راه به سوی او نیافته ایم و ذاتِ او از هیچ یک از مجاری ادراکی ما، مکشوف نشده است. همه ی آنچه دیده ایم، مصنوعات اند و عاقل با نظر در همین مصنوعات به این حقیقت می رسد که نمی تواند پای یک غیر مصنوعی در کار نباشد و مجموعه ی همه ی مصنوعات نمی توانند متّکی به خودشان باشند. این جاست که به وجود صانع غیر مصنوع متنبّه می شود بدون این که هیچ شناختی از آن داشته باشد و انکار آن را عقلاً قبیح می یابد.
بنابراین یک بار دیگر – علاوه بر همه ی آنچه در فصل گذشته بیان شد – لطافتِ به کاربردن تعابیر سلبی و تنزیهی در مورد صانع متعال برای ما روشن می گردد. هر عاقلی می فهمد که «نیست نیست» با «هست»مرادفند، اما تعبیر سلبی نشانگر ظرافتی است که تعبیر ایجابی فاقد آن می باشد. آن ظرافت، به راهِ رسیدن و پی بردن به وجود صانع مربوط می شود. به کار بردن این تعبیر برای نشان دادن این حقیقت است که ما در حالی نمی توانیم منکرِ وجود صانع غیر مصنوع شویم که هیچ گونه کشفی و معرفتی به نور علم و عقل از ذاتِ او نداریم و حتّی عقلاً می دانیم که موجودیّت او شبیه موجودیّت مصنوعات نمی تواند باشد، با این وجود نمی توانیم انکارش کنیم.
در واقع به بودنِ چیزی اقرار و اعتراف می کنیم که عقل او را از هر گونه شباهت با مصنوعات تنزیه می نماید. این حقیقت به «خروج صانع از حدّ تعطیل و تشبیه» تعبیر
ص: 80